Амаль паўгода таму дырэктарам будучага кралзнаўчага музея быў назначаны настаўнік гісторыі пятай школы горада, самаадданы энтузіаст краязнаўства Язэп Станіслававіч Машкала.
Пра захапленні Язэпа Станіслававіча ў кватэры сведчыць многае. Па-першае, гэта, вядома, кнігі. Вельмі многа па гісторыі. этнаграфіі, краязнаўству. Нямала рэдкіх і нават адзінкавых экземпляраў. Напрыклад „Лісты да родных» Крашэўскага, „Біблілграфічны нарыс пра Карпінскага», выдадзены ў 1827 годзе… Ён з відавочным задавальненнем хваліцца мне сваёй багатай нумізматычнай калекцыяй. Паказвае наканечнік стралы. якую яго знаёмыя знайшлі недзе ў двары палаца Сапегаў у Ружанах, старадаўні срэбраны кубак… Дарэчы, большасць рэчаў, якія беражліва захоўвае Язэп Станіслававіч, так ці інакш звязаны з нашымі мясцінамі, з Пружаншчынай. Хутка яны зоймуць месца ў краязнаўчым музеі. Недалёка схаваны і баян. На ім у вольны час любіць Язэп Станіслававіч найграць якую-небудзь спадабаўшуюся мелодыю. Ён закончыў аддзяленне музычнага выхавання Гродзенскага музычнапедагагічнага вучылішча і лічыць гэта немалаважным фактам сваёй біяграфіі. Любіць займацца фотасправай.

– Язэп Станіслававіч, вы, напэўна, чалавек не тутэйшы. Прозвішча Машкала дагэтуль на Пружаншчыне не сустракалася. Дзе вашы карані?
– Я нарадзіўся ў старажытнай (ажно ў 15 стагоддзі ўпамінаецца ў летапісах намнога старэй Пружан) вёсцы Алешкаўцы, што на Шчучыншчыне. Але, лічу, што прозвішча перайшло да нас, трошкі, праўда, трансфармаваўшыся, з Літвы. Есць на Віленшчыне мястэчка Махшкгайлы. Тым не менш, я безумоўна, называю сябе беларусам, хаця ў пашпарце запісана, што паляк. У нашай вёсцы стаіць касцёл I, магчыма, таму большасць яе жыхароў лічыць сябе католікамі. Хаця і мянушкі, і ўсе традыцыі наогул спраўляюцца беларускія. У час не такіх ужо і частых сустрэч з братам у нас не на адзін вечар зацягваюцца размовы і нават спрэчкі на гэтую тэму: беларусы мы ці палякі? A ўвогуле, скажу я вам, вывучаць сваю радаслоўную, гісторыю сваіх родных мясцін вельмі цікавы і карысны занятак!
– Таму вы і вырашылі прысвяціць гэтаму ўсё сваё жыццё?
– Ну, тут трэба было б некалькі ўдакладніць. Бо гісторык, краязнаўца вывучае намнога шырэйшы аспект навук, чым толькі сваю радаслоўную. Я закончыў гістарычны факультэт Гродзенскага універсітэта. Паколькі к гэтаму часу ўжо ажаніўся і пераехаў у Пружаны, то і тэму cвaёй дыпломнай работы ўзяў мясцовую: “Пружанскі раён са старажытнейшых часоў да канца 19 стагоддзя». Яна была добра ацэнена, і мне параілі паступаць у аспірантуру без уступных экзамёнаў на атрыманне навуковай ступені, дзе цяпер і займаюся. Ужо здаў адзін кандыдацкі мінімум. Дысертацыю сваю хачу прысвяціць культуры пружанскай зямлі матэрыялаў у нашых мясцінах для яе напісання вельмі многа. Думаю. гэта павінна прынесці карысць развіццю краязнаўства ў нашым раёне.
– Язэп Станіслававіч, вось ужо пяць месяцаў, як вы з’яўляецеся дырэктарам музея, якога па сутнасці ў Пружанах яшчэ няма.
– Цяперашнім музеем можна назваць хіба што адзін з пакояў гарадскога Дома культуры, дзе мы складзіруем каштоўныя рэчы для будучага сапраўднага музея. Там ужо ёсць нямала цікавых экспанатаў. А ўвогуле амаль усе нашы экспанаты распісаны па паперах і захоўваюцца пакуль што ў іх уладальнікаў у большасці сваёй па вёсках, у сяброў „Спадчыны», у школах і школьных музеях. Гэта, напрыклад, прылады працы бонда¬раў, кушняроў, наканечнік ад стралы 15 стагоддзя, са старажытных прылад працы калаўрот. жорны, ткацкі станок, кераміка Такарэўскага, а таксама беларуская саматканая вопратка… Цэлы блакнот запісаны імёнамі і прозвішчамі. Мы робім усё, каб не прападалі. не вывозіліся за мяжу рэчы, каштоўнасць якіх неацэнная. Каб не здарылася, напрыклад, такога, як нядаўна ў Ружанах, калі людзі купілі стары дом, знайшлі ў ім скрыню з нейкім хламам і, не задумваючыся, спалілі ўсё як потым аказалася, рэчы яшчэ часоў уладання Сапегаў. Нямала такіх фактаў і ў горадзе. Нядаўна вось падлеткі прадавалі карціну за 500 долараў, якая, па прызнанню спецыялістаў, уяўляе сабой сапраўдную мастацкую каштоўнасць… Ды вы, напэўна, памятаеце, што здарылася пры рэстаўрацыі Белах лавак, калі было знойдзена і выкінута многа каштоўных старажытных рэчаў.
– Значыць, атрымаць сваё памяшканне неабходна як найхутчэй?
– Так. Да канца года рэстаўратары павінны закончыць асноўныя работы на гарадской сядзібе. Да будынка будзе падключана ацяпленне. І за справу возьмуцца аддзелачнікі, мастакі-дызайнеры. Абяцаюць дапамагчы райсельбудаўцы. Былы палац графіні ў гарадскім парку стане такім, якім ён быў у 19 стагоддзі. Захавалася яго асноўнае апісанне. Так што можна не сумнявацца, што жаданае будзе дасягнута. Хаця, вядома, хацелася б, каб рэстаўратары працавалі з душой, адносіліся да кожнай рэчы беражліва. Нярэдка ж робіцца наадварот. Дзверы, напрыклад, сапраўдныя дубовыя дзверы, якія адкрываў сваімі рукамі сам пан Швыкоўскі. спісалі. Робяць муляжы. Гэтак жа і з аконнымі рамамі. А можна было б некаторыя з іх ачысціць ад фарбы, аднавіць мудрагелістыя ўзоры. Але добра, што дзверы тыя яшчэ не паспелі вывезці каму-небудзь на дачу. Стаяць пакуль на складзе…
– А ці не можа, Язэп Станіслававіч. атрымаецца так, што ўвесь наш музей, як тыя дзверы, будзе муляжом? Каб прадставіць 19 стагоддзе ў прасторных пакоях Швыкоўскіх, спатрэбіцца нямала грошай. Ці ў стане раён усё гэта выцягнуць?
– Калі музей будзе раённы, вядома, не выцягне. Таму што экспанаты, начынку (а плануецца не толькі знешнюю і ўнутраную аддзелку, але і наогул усю абстаноўку ў палацы зрабіць адпаведную 19 стагоддзю. мэблю, піяніна, шторы) трэба будзе набываць за кошт ас.абістых сродкаў.
– У чым жа выйсце?
– Можна спадзявацца на дабрачыннасць людзей, на тое, што многія будуць дарыць свае рэчы. Але ж, вядома, не ў гэтым выйсце. Мы спадзяемся, і на гэта ўжо ёсць адпаведныя падставы, што Пружанскі музей будзе філіялам абласнога краязнаўчага музея. Тады мы ў многім выйграем. Папершае, у набыцці экспанатаў. Падругое, мы зможам перыядычна мяняць экспанаты. Адзін з раздзелаў музея можам зрабіць, напрыклад, філіялам Брэсцкага музея канфіскаваных на мытні рэчаў і рэгулярна яго абнаўляць. Будзе большы размах і для пошукавай работы, таму што можна будзе атрымаць права на раскопкі…
– А якія яшчэ раздзелы плануецца адкрыць у музеі? Ці здолееце запоўніць усе 18 пакояў?
– Спачатку ў палацы планавалі размясціць залу гульневых аўтаматаў, кафэ-бар… Цяпер мы плануем увесь будынак поўнасцю забраць пад музей. Тут будзе краязнаўчы аддзел, фальклорны, мемарыяльныя залы, прысвечаныя нашым славутым землякам Шырме, Крашэўскаму, Баброўскаму… Вядома ж, будзе адкрыты і аддзел прыроды для самых маленькіх наведвальнікаў музея. Жывём жа мы ў пушчы інакш нельга. ёсць задума наогул стварыць у Пружанах музейна-паркавы ансамбль. Таму што не толькі палац, але і парк вакол яго рэліквія. Праўда, парк ужо ўзяліся „рэстаўрыраваць» таполі садзяць, клёны, ператвараюць яго ў лес…
А наогул, калі мы пачалі размову пра будучае, добра было б перанесці да Пружан той млын, што стаіць пад Забалаццем. Захаваўся, дарэчы, увесь яго механізм, сам ён пабудаваны на дубовай аснове. Паставіць бы гэты млын ля ўезду ў горад. Тым больш, што славіліся раней Пружаны млынарнай справай 216 млыноў было ў акрузе. І прыгожа было б, і ў людзей памяць заставалася б пра горад…

Інтэрв’ю ўзяла А. ХАДАРОВІЧ.
РБ 1994.16.04

Дэбаты вакол палаца-прыгажуна ў гарадскім парку скончыліся тым, што ў рэшце рэшт вырашылі размясціць там ваённы краязнаўчы музей, а таксама, незалежна ад яго, гульнёыя пакоі для дзяцей, більярдную, „Белую залу» з зімовым садам і аранжарэяй аддаць для айпачынку пажылых людзей. Па меры магчымаоці праходзяць і рэстаўрацыйныя работы. Скажу больш, калі ў кароткі тэрмін будзе зроблена сантэхніка, дык, па прагнозах спецыялістаў, усе астатнія работы будуць скончаны праз які год. Ну, а што музей, якія работы па яго стварэнню прааодзяцца зараз? Аб гэтым наша гутарка з гісторыкам-краязнаўцам Іосіфам МАШКАЛАМ:
– Іосіф Станіслававіч, раскажыце, калі ласка, з чаго ўсё пачыналася. Як прыйшлі да думкі стварэння краязнаўчага музея у горадзе?
– Наколькі мне вядома, думкі такія выказваліся даўно. Аднак справа па-сапраўднаму зрушылася з месца, калі ўзяліся за яе „спадчынцы” члены раённага клуба краязнаўцаў. Ездзілі па раёне, аднаўлялі помнікі, збіралі рэчы старажытных промыслвў. Знайшлося многа багатага матэрыялу, і, як вынік, з’явілася неабходнасць недзе ўсё гэта складваць і захоўваць. А ў хуткім часе было прынята рашэнне райвыканкама аб адвядзенні месца пад музей ў сядзібе, ў гарадскім ларку.
Восенню і вясной мінулага года мы разам з метадычнымі работнікамі аддзела культуры ездзілі па вёсках раёна і цікавіліся народнымі промысламі: пляценнем, ткацтвам. ЁСЦЬ на прыкмеце і старажытная мэбля ў горадзе, Так, напрыклад, чатыры шафы XIX стагоддзя хоць зараз можна забіраць у музей, іх каштоўнасць бясспрэчная нават трывожна, што нехта іншы да гэтага скарбу дабярэцца.
– А чаму зараз нельга ўзяцца за скупку ў насельніцтва ўсіх гэтых каштоўнасцей, што вы прыглядзелі?
–Уся справа ў тым, і гэта наша асноўная праблема, што няма памяшкання, дзе можна захоўваць экспанаты. А таму скупка практычна не пачыналася, што проста недаравальна. Выкупляць экспанаты трэба, як мага хутчэй. Цана на старажытныя рэчы расце з кожным днём, ды і ахвотнікаў прыдбаць іх развялося шмат.
– Аднак ёсць жа ў раёне іншыя нёвялічкія краязнаўчыя музеі, напрыклад, пры некаторых школах. Чаму б іх не ўзяць у памочнікі?
– Такія музеі, як у Шанях, Магілёўцах, пры Доме культуры ў Клепачах, не гаворачы ўжо аб іншых, зроблены па-дылетанцку. Справа ў тым, што сабраны там далёка, не лепшыя ўзоры нашай культуры. Гаршкі, лапці, шліфаванае каменне многае з гэтага наогул не мае ніякай каштоўнасці. Бо ў свой час не вывучалася спецыялістамі, выстаўлялася насвет Божы ўсё, што трапляла пад руку. Адсутнічае пашпартызацыя і ўлік іх. Таму сёння гэты экспанат ёсць, а заўтра, напрыклад, пры замене кіраўніка яго ўжо няма. Пры такой арганізацыі справы няма гарантыі, што захаваюцца і нашы рэчы. Дарэчы, ужо згінулі некаторыя каштоўнасці, што былі знойдзены пры раскопках курганоў на Пружаншчыне, а ім проста няма цаны. Таму другім, не менш балючым пытаннем, застаецца ўлік усіх каштоўнасцей, які ў раённым аддзеле культуры практычна адсутнічае. Думаю, гэта работай змог бы заняцца музей. Як, дарэчы, і вырабам экспанатаў-дублікатаў, бо вельмі многія матэрыялы раскопак знаходзяцца ў запасніках Акадэміі навук Рэспублікі Беларусь.
– I якім жа Вам бачыцца раённы краязнаўчы музей?
– Папершае, музей будзе заснаваны на мясцовым матэрыяле. Многа пружанскіх экспанатаў знаходзіцца ў філіяле Брэсцкага музея выратаваных каштоўнасцей, якія, спадзяемся, апошні нам верне хаця б часткова. Многа ўаагі варта ўдзяліць этнаграфіі і фальклору, заняцца супрацоўніцтвам з мясцовымі калекцыянерамі, якія сабралі багаты матэрыял. Неабходна заняцца вяртаннем экспанатаў Сапегаўскага замка, зборам твораў мастацтва па вёсках. Патрэбна ўжо зараз рыхтаваць нейкія экспазіцыі на будучае, ствараць запасны фонд і, прычым, на прафесіянальнай аснове. Патрэбна супрацоўніцтва і час, а таксама чалавек, які б канчаткова „захварэў» гэтай справай.
— Дык за чым, як кажуць, справа стала?
— Дагэтуль яшчэ не ўведзена пасада дырэктара, не створаны савет музея і яго штат, якія маглі б ужо зараз заняцца ўсёй карпатлівай працай па стварэнню музея.
Гутарыла Галіна КАЛЯДА.